Γκρεμίσματα και χτισίματα σε εποχή αβεβαιότητας
Όταν, με το καλό, η υγειονομική έκτακτη ανάγκη αντιμετωπιστεί, θα κατοικούμε πλέον σε έναν κόσμο με εκτεταμένες καταστροφές στην οικονομία και στην κοινωνική ζωή. Όταν αναστέλλονται οι οικονομικές δραστηριότητες σε τόσο μεγάλη έκταση (και σε τόσες πολλές χώρες ταυτοχρόνως), δημιουργούνται ρωγμές στο παραγωγικό σύστημα, συρρικνώνοντας τόσο το χρηματικό όσο και το φυσικό κεφάλαιο. Επιπλέον προκαλούνται σημαντικές αρρυθμίες και στο ανθρώπινο κεφάλαιο: χάνονται πολλές θέσεις εργασίας, αλλάζει το περιεχόμενο ακόμα περισσότερων. Η ορμητική χρήση τεχνολογιών μεταμορφώνει τις προδιαγραφές εργασιών που, μέχρι προχτές, άλλαζαν με πολύ αργούς ρυθμούς. Έτσι, πολλοί από μας θα διαπιστώσουμε ότι οι δεξιότητες που διαθέτουμε δεν είναι πλέον επαρκείς για το αύριο. Οι καταστροφές τόσο στο φυσικό/χρηματικό όσο και στο ανθρώπινο κεφάλαιο, λοιπόν, είναι αναμενόμενες, εκτεταμένες και επίφοβες.
Ευτυχώς υπάρχει και μια ακόμα μορφή κεφαλαίου, που θα μπορούσε να λειτουργεί αντίρροπα σε κρίσεις και πανδημίες. Είναι το κοινωνικό κεφάλαιο – αυτό που δημιουργείται από την διασύνδεση και συναναστροφή των ανθρώπων. Αποτελείται από τα αποθέματα κατανόησης, εμπιστοσύνης, αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης που διαθέτουν οι κοινωνίες και στα οποία βασίζονται οι οικονομικές δομές για να μπορούν να αποδώσουν. Σε αντίθεση με τις άλλες μορφές κεφαλαίου -που όσο τις χρησιμοποιείς τόσο λιγοστεύουν τα αποθέματά τους- με το κοινωνικό κεφάλαιο συμβαίνει ακριβώς το ανάποδο: όσο προσφέρεις και αποδέχεσαι εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη, τόσο μεγαλώνουν τα αποθέματα. Στις περιπτώσεις που μια κρίση ενεργοποιεί αλληλεγγύη και αλτρουϊσμό, το κοινωνικό κεφάλαιο (μπορεί να) αυξάνει -την ώρα που συρρικνώνονται άλλες μορφές κεφαλαίου. Έτσι, όταν μια έκτακτη κατάσταση ξυπνάει την αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη (τα συστατικά του κοινωνικού κεφαλαίου), τα γκρεμίσματα προχωρούν με τον μικρότερο δυνατό πόνο και τα χτισίματα να ολοκληρωθούν με τρόπο που να ταιριάζει στις ανάγκες των πολλών. Στο Παραμύθι Χωρίς Όνομα η αναγέννηση ήλθε και φώτισε το πιο σκοτεινό σημείο.
Η αισιόδοξη εξέλιξη δεν είναι αυτονόητη, ούτε αυτόματη. Μια καταστροφή μπορεί να λειτουργεί διαλυτικά – μπορεί να οδηγήσει στον κατηφορικό δρόμο. Ο κατηφορικός δρόμος είναι ο πειρασμός που μας σπρώχνει όλους προς τα κάτω. Να υποκύψουμε σε μια λογική «ο σώζων εαυτόν σωθήτω», να εξαντλήσουμε την επινοητικότητά μας σε τρόπους να «ρίξουμε τους άλλους», να πέσουμε θλιβερά θύματα του διλήμματος του φυλακισμένου (που ενώ του προσφέρεται αμοιβαία αποδεκτή λύση, εκείνος αναζητάει τη μεγιστοποίηση της δικής του ωφέλειας και τελικώς καταλήγει να τα χάσει όλα). Ο κατηφορικός δρόμος σημαίνει να αναζητάς φταίχτες και αποδιοπομπαίους τράγους (φταίνε οι Κινέζοι, οι Τούρκοι, οι πρόσφυγες κλπ) και να αποποιείσαι το μερίδιο της ατομικής υπευθυνότητας που καλείσαι να καταθέσεις σε κρίσιμες ώρες. Δυστυχώς το παράδειγμα εδώ είναι ο πρόεδρος Τραμπ από κάθε άποψη: αυτά που λέει και αυτά που αποσιωπά, αυτά που κάνει και αυτά που δεν κάνει, οι υπεκφυγές και οι μαγκιές και η εκτόξευση κατηγοριών εναντίον χωρών, ανθρώπων και διεθνών οργανισμών…. Άγονος δρόμος που δεν μας πάει πουθενά. Ενας δρόμος που καταστρέφει το κοινωνικό κεφάλαιο την ίδια στιγμή που ερημώνεται η χώρα.
Πώς εξασφαλίζουμε τον άλλο δρόμο – της αύξησης του κοινωνικού κεφαλαίου; Αυτό τον καιρό διαβάζω πολλές ζοφερές αναλύσεις για τις δυσκολίες που μας περιμένουν στη στροφή τη χαλάρωσης των περιοριστικών μέτρων. Πολύ λιγότερη συζήτηση γίνεται για τις ευκαιρίες που και αυτές μας περιμένουν στη στροφή αν αξιοποιήσουμε το κεφάλαιο που συσσωρεύτηκε στη διάρκεια αυτής της δοκιμασίας.
Για να πετύχουμε πρέπει να πάρουμε τον ανηφορικό δρόμο, που οδηγεί σε υψομετρικά ανώτερο σημείο ισορροπίας. Είναι ο δρόμος που στηρίζεται σε μια εμπεδωμένη αντίληψη ότι σε εποχές κρίσης, η προστασία δεν μπορεί να προσφέρεται επιλεκτικά και με το σταγονόμετρο. Η πανδημία δεν καταλαβαίνει διαχωριστικές γραμμές. Δεν μπορείς, δηλαδή, να προστατέψεις τους δικούς σου και μετά βλέπουμε για τους άλλους. Μας αρέσει δεν μας αρέσει, όσο προστατευμένη (ή απροστάτευτη) είναι η Μαλακάσα, άλλο τόσο θα είναι (ή δεν θα είναι) και η Εκάλη. Χωρίς αλληλεγγύη δεν πας πουθενά. Ακόμα κι αν προστατέψεις το 90% του πληθυσμού, το απροστάτευτο τμήμα θα είναι 100% (και όχι 10%). Συνεπώς, αυτοί που συνήθως είναι τελευταίοι και ξεχασμένοι, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, πρέπει να τοποθετηθούν με αποφασιστικότητα μέσα στον κύκλο προστασίας -για να έχει νόημα η ύπαρξη του κύκλου.
Κάθε κρίση μας φέρνει μπροστά σε ένα σταυροδρόμι. Από την μια είναι οι σειρήνες της διασφάλισης των στενών συμφερόντων – όπως τους καταλαβαίναμε προ πανδημίας και χωρίς σκέψη για το πώς άλλαξαν τα πράγματα. Από την άλλη, υπάρχει ο δρόμος της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνειδητοποίησης. Ευτυχώς, στην ανηφόρα του δρόμου της αρετής μας βοηθάει το διευρυνόμενο κοινωνικό κεφάλαιο που δημιουργείται από όλες τις μικρές και μεγάλες κινήσεις καλής θέλησης αυτών των ημερών…
Η Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι Καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
