Όταν κοπάδια ακρίδων καταστρέφουν τις σοδειές, ή όταν οι πλήθη από κάμπιες ροκανίζουν τα φύλλα των δέντρων, ονομάζουμε την κατάσταση μάστιγα. Οποιαδήποτε απότομη αύξηση πληθυσμού ενός βιολογικού είδους εκλαμβάνεται ως ανωμαλία και κινητοποιεί τους μηχανισμούς έκτακτης ανάγκης ―είτε της φύσεως, είτε της κοινωνίας. Η πανδημία που διανύουμε οφείλεται, εν πολλοίς, στην αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, στα 7,7 δισεκατομμύρια που έχουν περιορίσει τους βιοτόπους των άλλων ζώων και έχουν ρυπάνει δάση και ωκεανούς. Κι ενώ τον τελευταίο καιρό, πασχίζουμε να βρούμε επιστημονικούς τρόπους για να αντιμετωπίσουμε τη νόσο Covid-19 ―ανάμεσα σε πολλές άλλες νόσους― δεν συζητάμε τις αιτίες της, ούτε τις εντάσσουμε στη γενικότερη προβληματική των ανθρώπινων αριθμών. Επικρατεί η άποψη ότι για την οικολογική ανισορροπία δεν ευθύνεται ο πληθυσμός αλλά το παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο ―κοντολογίς, για όλα φταίει ο καπιταλισμός. Εξάλλου, έχουμε την τάση να αποδίδουμε τις μάστιγες στην τύχη ― η τύχη όμως παίζει μικρό ρόλο στις μικροβιακές και ιικές μολύνσεις.
Μεγάλες εξάρσεις πληθυσμών συμβαίνουν σε ορισμένα ζώα αλλά δεν συμβαίνουν σε άλλα. Συμβαίνουν σε μερικά τρωκτικά, αλλά όχι, για παράδειγμα, στις ποτάμιες ενυδρίδες. Συμβαίνει σε μερικά είδη ακρίδων, σε μερικά είδη ποντικών, σε μερικά είδη τσιούχτρας, αλλά δεν συμβαίνει σε άλλα είδη ακρίδων, ποντικών και θαλάσσιων πλασμάτων. Είναι απίθανο να αρχίσουν αίφνης να πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα οι δρυοκολάπτες ή οι νυφίτσες. Η τάξη των λεπιδοπτέρων (π.χ. οι λυμάντριες) έχει εμφανίσει μερικές εξάρσεις ― αλλά ο γενικός κανόνας για τις πεταλούδες και τις σκνίπες που ζουν στα δάση, είναι η πληθυσμιακή σταθερότητα: εξάρσεις εμφανίζει γύρω στο 2% των εν λόγω ζωϋφίων. Τι καθιστά ικανό ένα είδος εντόμου, θηλαστικού ή μικροβίου ικανό να πολλαπλασιάζεται έξαλλα; Είναι ένα περίπλοκο ερώτημα που οι ειδικοί δεν έχουν απαντήσει ακόμα. Έχουν απάντήσει όμως στο ερώτημα ποιο ζώο στον πλανήτη πολλαπλασιάζεται συνεχώς, με πάθος, χωρίς τις απότομες μειώσεις που παρατηρούμε στα έντομα.
Η πιο αξιοσημείωτη έξαρση πληθυσμού στον πλανήτη είναι εκείνη του Homo sapiens. Ο ρυθμός και το μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού, ιδιαίτερα τους τελευταίους δύο αιώνες, υπερβαίνουν την αύξηση του πληθυσμού οποιουδήποτε ζώου μέχρι σήμερα. Όταν ο Πολ Έρλιχ έγραφε τη Βόμβα του υπερπληθυσμού το 1968 ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν 2,5 δισεκατομμύρια· αργότερα, το 1987, όταν Άλαν Μπέριμαν άρχισε να μας προειδοποιεί για τις ιικές επιδημίες, ο παγκόσμιος πληθυσμός είχε φτάσει τα 5 δισεκατομμύρια. Είχαμε πολλαπλασιαστεί περίπου 333 φορές από την εποχή της επινόησης της γεωργίας και 14 φορές από την εποχή της μεγάλης επιδημίας της πανούκλας· είχαμε πενταπλασιαστεί από την εποχή της γέννησης του Καρόλου Δαρβίνου και διπλασιαστεί κατά τη διάρκεια της ζωής του ίδιου του Άλαν Μπέριμαν. Το γράφημα του πληθυσμού σε συνάρτηση με το πέρασμα του χρόνου είναι μια μια καμπύλη που ανηφορίζει. Ένας άλλος τρόπος να κατανοήσουμε τι έχει συμβεί είναι ο εξής: από την αρχή της εμφάνισής μας ως είδος (πριν από περίπου 200.000 χρόνια) μέχρι το έτος 1804, ο ανθρώπινος πληθυσμός έφτασε το ένα δισεκατομμύριο· από το 1804 μέχρι το 1927, αυξήθηκε κατά ένα ακόμη δισεκατομμύριο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, είχαμε φτάσει τα 3 δισεκατομμύρια· κάθε 13 χρόνια από τότε προστίθεται στον πληθυσμό ένα καινούργιο δισεκατομμύριο. Τον Οκτώβριο του 2011, φτάσαμε τα 7 δισεκατομμύρια που θεωρήσαμε ξεκίνημα μιας καινούργιας φάσης για την ανθρωπότητα ―μιας φάσης ασύμμετρου συνωστισμού. Πρόκειται σίγουρα για «εκρηκτική» πληθυσμιακή αύξηση σε «σχετικά σύντομη χρονική περίοδο» όπως έγραφε ο Mπέριμαν στο Principles of Population Dynamics and Their Application. Ο ρυθμός ανάπτυξης έχει επιβραδυνθεί κάπως τις τελευταίες δεκαετίες, παραμένει όμως ακόμη πάνω από 1%, πράγμα που σημαίνει ότι προστίθενται περίπου 75 εκατομμύρια άτομα ετησίως.
Με λίγα λόγια, είμαστε μοναδικοί στην ιστορία των θηλαστικών. Είμαστε μοναδικοί στην ιστορία των σπονδυλωτών. Κανένα άλλο είδος θηρίου ―που έχει μεγαλύτερο μέγεθος από ένα μυρμήγκι, ή από μια γαρίδα― δεν έχει επιτύχει τέτοια αφθονία πάνω στον πλανήτη. Δεν έχουμε συναίσθηση του σχετικά μεγάλου μεγέθους μας: είμαστε μεγάλοι στο σώμα, μεγάλοι σε αριθμούς και μεγάλοι σε βάρος. Είμαστε τόσο παχουλοί ώστε όταν ο Homo sapiens πέρασε το όριο των έξι δισεκατομμυρίων είχαμε ήδη ξεπεράσει κατά τουλάχιστον 100 φορές τη βιομάζα όλων των μεγάλων ζωικών ειδών που υπήρξαν ποτέ στη Γη. Εννοώ των άγριων ζώων.
Διότι η πιεστική παρουσία μας περιλαμβάνει τα οικόσιτα ζώα όπως τις αγελάδες, ο σημερινός παγκόσμιος πληθυσμός των οποίων υπολογίζεται σε 1,3 δισεκατομμύριο. Επομένως, είμαστε μόνο πέντε φορές περισσότεροι από τα βοοειδή μας (και πιθανώς λιγότερο ογκώδεις συνολικά, δεδομένου ότι το καθένα από δαύτα είναι πολύ μεγαλύτερο από τον άνθρωπο). Φυσικά, χωρίς εμάς, τα οικόσιτα ζώα δεν θα υπήρχαν σε τέτοιους αριθμούς. Πεντακόσια δισεκατομμύρια κιλά αγελάδων, που παχαίνουν σε ανθυγιεινές κτηνοτροφικές μονάδες και βοσκάνε σε τόπους όπου κάποτε ζούσαν άγρια φυτοφάγα ζώα: πρόκειται για μια ακόμα μορφή ανθρώπινης παρέμβασης την οποία θεωρούμε φυσική ― αλλά δεν είναι. Τα οικόσιτα ζώα είναι μέτρο της τρελής μας όρεξης· κ επειδή δεν χορταίνουμε με δαύτα, σε πολλά μέρη του κόσμου επεκτεινόμαστε στα άγρια, σαν εκείνα που πωλούνταν μέχρι πέρυσι στις αγορές στην Κίνα και στη Μαλαισία.
Με οικολογικούς όρους, είμαστε λοιπόν σχεδόν παράδοξοι: έχουμε μεγάλο σώμα, ζούμε πολύ και ο πληθυσμός μας έχει εκτοξευτεί. Κανείς δεν θίγει το ζήτημα κι αν το θίγει η φωνή του πνίγεται μέσα στον αντιμαλθουσιανό θόρυβο. Όμως ο Μάλθους έχει διαψευστεί.Στο Δοκίµιο για την αρχή του πληθυσµού υποστήριζε ότι αργά ή γρήγορα ο πληθυσµός θα µειωνόταν από λιµούς, πολέµους και αρρώστιες· από παράγοντες «αρνητικού ελέγχου» ―τους οποίους αργότερα ονοµάσαμε «µαλθουσιανή καταστροφή». Σήµερα οι νεο-µαλθουσιανοί είναι ένα ρεύµα σκέψης που υπογραµµίζει τα όρια των πόρων της γης και ανησυχούν για τη δηµογραφική έκρηξη προτείνοντας τον έλεγχο των γεννήσεων όχι µόνον ως ανθρώπινο δικαίωµα και αλλά ως ανθρώπινη υποχρέωση. Δεν αποτελούν συµπαγή οµάδα: στο παρελθόν, πολλοί µαλθουσιανοί ήταν ειρηνόφιλοι αναρχικοί που πίστευαν ότι η προπαγάνδα υπέρ της γεννητικότητας σήµαινε «κρέας για τα κανόνια» και αντικαπιταλιστές που πίστευαν ότι επρόκειτο για συνωµοσία των κεφαλαιοκρατών που είχαν ανάγκη από εργατικά χέρια. Συχνά, η έγνοια για τον έλεγχο του πληθυσµού συνδέθηκε µε τον φεµινισµό και, εντέλει, µε τα δικαιώµατα της αντισύλληψης και της άµβλωσης που, σε μερικές περιοχές του κόσμου, συμπεριλήφθηκαν στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά όλα τούτα είναι ξεπερασμένα, όπως είναι ξεπερασμένο το επιχείρημα ότι οι σχετικά μικροί πληθυσμοί των ανεπτυγμένων χωρών επιβαρύνουν τον πλανήτη περισσότερο από τους τεράστιους πληθυσμούς των υπανάπτυκτων: αυτή η παλιά αλήθεια δεν ισχύει πια· τερατώδεις πόλεις έχουν φυτρώσει παντού· στον Τρίτο Κόσμο η εκμετάλλευση της φύσης γίνεται χωρίς κανόνες. Η Ντάκα, το Μπανγκλαντές γενικά, είναι από τα πιο μολυσμένα μέρη στον κόσμο. Η βρωμιά στο Δελχί μπορεί να καταστρέψει ολόκληρο τον πλανήτη· κι αν τα χωριά στο Κογκό και στην Γκαμπόν δεν μετέδωσαν πέραν της Αφρικής τις φονικές τους επιδημίες (για παράδειγμα του ιού Έμπολα) είναι επειδή δεν έχουν πολλά σούρτα-φέρτα με τον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι κι αλλιώς, οι περισσότερες ζωονόσοι εκδηλώνονται και εξαπλώνονται σε τόπους όπου ο ανθρώπινος πληθυσμός ζει σε επικίνδυνη εγγύτητα με την άγρια πανίδα.
Ένα δισεκατοµµύριο άνθρωποι στον πλανήτη πάνε κάθε βράδυ για ύπνο νηστικοί: δεν φταίει μόνο ο καπιταλισμός, η άδικη κατανομή των πόρων, η ακόρεστη δίψα για όλο και περισσότερους καταναλωτές και η κακοδιοίκηση ―φταίει το ότι είμαστε ένα κοπάδι ακρίδων σε πλανητική κλίμακα.
Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι συγγραφέας-ιστορικός.
