Η δυσκολότερη πρόκληση διακυβέρνησης είναι στα οικονομικά. Τα θέματα υγείας πορεύονται με σαφή οδικό χάρτη: Στην επέλαση νέου ιού (του τέταρτου ή πέμπτου από το 2000), αδιαμφισβήτητη προτεραιότητα έχει η εξεύρεση θεραπείας ενώ αμέσως μετά η ανακάλυψη και διάδοση εμβολίου. Άπαξ και η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα μας εξασφαλίσει αυτά, ο υγειονομικός συναγερμός θα έχει λήξει. Τα προβλήματα της οικονομικής διακυβέρνησης – της μετα-πανδημικής οικονομίας – μόλις θα αρχίζουν.
Γιατί;
Η πανδημία στα οικονομικά δημιουργεί μια επιστημολογική κρίση – ο τρόπος που χρησιμοποιούσαμε τα εργαλεία για να αποφασίσουμε τι πρέπει να κάνουμε κατέστη ξαφνικά ανεπαρκής. Για να προτείνουμε λύσεις, πρέπει να έχουμε τα εργαλεία να διαγνώσουμε το πρόβλημα. Η πανδημία χτυπά στην ‘καρδιά’ των εργαλείων που χρησιμοποιούν οι οικονομολόγοι για να σκέφτονται περί την οικονομία. Φέρνει αλλαγές πολύ μεγαλύτερης εμβέλειας από τις οριακές μεταβολές που απαιτεί η οικονομική θεωρία. Επηρεάζει όλες τις χώρες ταυτόχρονα και χτυπάει την προσφορά ταυτόχρονα με την ζήτηση. Το ‘γαλλικό κλειδί’ των οικονομολόγων – η υπόθεση ceteris paribus δηλαδή ‘όλα τα λοιπά παραμένουν σταθερά’ – καταρρέει δραματικά, με συνέπεια να αφήνει τις συνήθεις αναλύσεις των οικονομολόγων ξεκρέμαστες. Αποτέλεσμα, έτοιμες συνταγές – ανακύκλωση παλιών επιδιώξεων και ιδεών – να γίνονται ανεπίκαιρες, ίσως δε και επικίνδυνες.
Στην δεκαετία του 70 έκανε πάταγο ο «Οδηγός Ζεν για Επισκευές μοτοσυκλετών» του Ρομπερτ Πίρσιγκ, ένα βιβλίο δεν ήταν ούτε για ζεν ούτε και πολύ για μοτοσυκλέτες. Πραγματευόταν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προσπαθούμε να πορευτούμε και να καταλάβουμε ένα φαινομενικά δυσπρόσιτο κόσμο. Ποιος θα ήταν, λοιπόν, ένας οδηγός Ζεν για την πανδημία;
Διδάσκοντας Μακροοικονομία στο 1ο έτος αντικαθιστώ την παρομοίωση μοτοσυκλέτας με αυτοκίνητο. Πώς το επηρεάζει η πανδημία;
Το οικογενειακό αυτοκίνητό μας ήταν σε κυριακάτικη βόλτα σε Εθνική Οδό, όταν ξαφνικά η βόλτα έγινε εφιάλτης. Κατολίσθηση εξαφάνισε τον δρόμο μπροστά μας και πέσαμε σε λακκούβα. Η διαδρομή προς την Καλαμάτα τώρα περνάει σε χωματόδρομο γεμάτο επικίνδυνες στροφές, ενώ πίσω μας υπάρχει μόνο ο Αχλαδόκαμπος. Για να φτάσουμε κάπου, και όσο συνεχίζονται οι αναταράξεις, πρέπει να δούμε τι ζημιές πάθαμε, πώς άλλαξε το όχημα αλλά και πώς μεταβλήθηκε η οδήγησή του. Αυτό γίνεται σε τέσσερα βήματα:
Πρώτο βήμα: Χαρτογράφηση – τι έγινε και τι μας περιμένει; Οι χάρτες άλλαξαν, όπως και τα όργανα GPS και οι δείκτες λειτουργίας του αυτοκινήτου. Η εξάπλωση της πανδημίας ‘τρελαίνει’ και τα όργανα της οικονομίας/αυτοκινήτου μας – υστερήσεις σε στατιστικούς δείκτες σημαίνουν ότι δεν ξέρουμε πόσο βαθιά είναι η τρύπα, ούτε πού πηγαίνουμε μετά.
Δεύτερο βήμα: Η προσφορά – η μέγιστη δυνατότητα παραγωγής (η ικανότητα της μηχανής) συμπιέζεται. Ξαφνικά σταματά η παραγωγή, ενώ διακόπτονται αλυσίδες παραγωγής. Οι ελλείψεις εντείνονται καθώς επεκτείνεται η έκτακτη ανάγκη, αλλά μπορούν και να περιορίζονται καθώς ανακατευθύνεται η παραγωγή. Η διεθνής συνεργασία τονώνει την παγκόσμια αντοχή. Ταυτόχρονα, όμως, τμήματα παραγωγής καθίστανται άχρηστα, ενώ απαιτούνται νέες δεξιότητες για να γίνουν τα ίδια πράγματα – απαξιώνεται το υλικό και το ανθρώπινο κεφάλαιο.
Τρίτο βήμα: η ζήτηση στην πραγματική οικονομία μειώνεται (τρύπησε το ρεζερβουάρ της βενζίνης). Περιορίζεται η κατανάλωση καθώς μειώνονται τα εισοδήματα, και συμπιέζονται οι ανάγκες. Ο φόβος αναθεωρεί προσδοκίες και ακυρώνει επενδυτικά σχέδια. Το κρίσιμο σημείο είναι να μην μειωθεί η ζήτηση περισσότερο από την παραγωγή.
Τέταρτο βήμα: Η νομισματική οικονομία. Τα ηλεκτρονικά συστήματα, όπως ο εγκέφαλος, συντονίζουν τα επιμέρους συστήματα του αυτοκινήτου. Στην σύγχρονη οικονομία τον ρόλο του συντονισμού παίζει το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Σε συνθήκες πανδημίας, το διεθνές τραπεζικό σύστημα είναι η κύρια δίοδος μέσα από την οποία ο φόβος διαχέεται στην παγκόσμια οικονομία. Η διάθεση ατόμων και επιχειρήσεων για δανεισμό μειώνεται, ενώ φοβισμένα νοικοκυριά διακρατούν περισσότερα χρήματα. Την ίδια στιγμή αυξάνουν οι ανάγκες των επιχειρήσεων για δανειακή ρευστότητα. Ο μεγάλος όγκος εταιρικών ομολόγων (που δεν θα εξυπηρετηθούν) ίσως αποδειχθεί η Αχίλλειος πτέρνα της παγκόσμιας οικονομίας. Όλα αυτά γίνονται σε ένα περιβάλλον ήδη βεβαρυμένο από την υπερχρέωση – όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και φτωχών χωρών της Αφρικής πολύ πιο εκτεθειμένων στις πρωτογενείς ζημιές.
Πέμπτο βήμα: Πού θέλουμε να πάμε; Αφού βγούμε από την τρύπα, ίσως διαπιστώσουμε ότι η κατολίσθηση δεν ήταν μεμονωμένο φαινόμενο. Ίσως μετά την πανδημία να χρειαστεί να σκεφτούμε αν η Καλαμάτα είναι ο προορισμός που θέλουμε ή μήπως να αποφασίσουμε να πάμε κάπου αλλού. Δηλαδή ίσως να ξανασκεφτούμε θέματα που ήταν σε εκκρεμότητα – όπως τον χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης, την υπερχρέωση, την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Η δυσκολία στην ανάλυση προκύπτει επειδή η μακροοικονομία, όπως και το αυτοκίνητο, είναι ένα κλειστό κύκλωμα. Αυτό δημιουργεί τον κίνδυνο φαύλων κύκλων. Οι περισσότεροι τώρα χρησιμοποιούν τους χάρτες του 2007, ‘ρίχνοντας λεφτά στην αγορά’ για να αποτραπεί η ύφεση. Όμως, ο νέος χάρτης περιέχει και άλλους κινδύνους – τον πληθωρισμό αλλά και την χρεωκοπία των φτωχότερων χωρών του πλανήτη. Από την μια, είναι πιθανόν μετά την πανδημία ‘πολλά χρήματα να κυνηγούν λίγα αγαθά’ αυξάνοντας τιμές, ενώ η απότομη εγκατάλειψη της παγκοσμιοποίησης θα σπρώξει στο περιθώριο τους πιο φτωχούς.
Τα παραδείγματα αυτά αρκούν για να αντιληφθούμε ότι υπάρχουν κακοτοπιές μπροστά στην ανθρωπότητα, για τις οποίες δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις. Η ανθρωπότητα χρειάζεται έναν οδηγό Ζεν για να ξεπεράσει την πανδημία. Κάθε σταυροδρόμι που μας περιμένει θα είναι πιθανόν να οδηγεί είτε σε καλή είτε σε και κακή έκβαση. Το ποια θα μας συναντήσει τελικά εξαρτάται από τρία πράγματα: πώς θα διαλέγουμε, ποιος θα διαλέγει και για ποιον θα γίνεται η επιλογή.
Η επιστήμη έχει λύσει το δικό της πρόβλημα: η επιστημονική μεθοδολογία καθορίζει ρόλους και διαδικασίες όταν αναζητείται διέξοδος. Απαιτείται το ίδιο θέμα για την διακυβέρνηση: Ένας οδηγός Ζεν για την διακυβέρνηση στην πανδημίας.
Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, ειδικός σε θέματα κοινωνικής πολιτικής, Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
