Το φαινόμενο της πεταλούδας στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

Ομιλία του Στέλιου Φενέκου, στην εκδήλωση του Ινστιτούτου του Ποταμιού π² “Το Θερμό Καλοκαίρι του Ερντογάν”

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΑΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Ο πρώτος που αναφέρθηκε στο φαινόμενο της πεταλούδας (λογοτεχνικά), ήταν ο Ray Bradbury στο έργο του “ A Sound of Thunder”.

Στην μικρή αυτή ιστορία του, ένας χρονο-ταξιδιώτης ταξιδεύει σε άλλους χρόνους, αλλά δεν πρέπει να αγγίζει και να μεταβάλλει οτιδήποτε, γιατί μπορεί να αλλάξει η εξέλιξη της ζωής. Κάνει όμως ένα μικρό λάθος: ένα απρόσεκτο βήμα πίσω, όπου πατάει με τη μπότα του μία πεταλούδα.  Όταν επιστρέφει στο κόσμο του πολλά έχουν αλλάξει δραματικά.

Ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε ο όρος “Butterfly effect”, για την σημαντική επίδραση που μπορεί να επιφέρει στο απρόβλεπτο μέλλον ένα μικρό συμβάν, παρά το γεγονός ότι επηρεάζει ελάχιστα τις αρχικές συνθήκες σε ένα σύστημα.

Στη συνέχεια ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον μετεωρολόγο Eduard Lorentz (1960), όταν προσομοίωνε τα καιρικά φαινόμενα ενός μοντέλου “ατμόσφαιρας” και χρησιμοποιήθηκε στη θεωρία του χάους. Σύμφωνα με μια απλουστευτική διατύπωση, λέγεται ότι “αν μια πεταλούδα κινήσει τα φτερά της στον Αμαζόνιο, μπορεί να φέρει βροχή στην Κίνα”.

Ο ΝΕΟΣ ΧΑΟΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Σήμερα, σε ένα χαοτικό κόσμο, παρατηρούμε τη κυριαρχία των γεγονότων (όχι μόνο μεγάλων αλλά και πολύ μικρών), σε κάθε προσπάθεια σχεδιασμού για το μέλλον.

Και αυτό συμβαίνει ακριβώς γιατί η ταχύτητα μετάδοσης της πληροφορίας, η εμπλοκή και αλληλεπίδραση πολλών δρώντων (σε τοπικό και διεθνές επίπεδο), η ευρύτητα και αμεσότητα που χαρακτηρίζει την διαδικτυακή διάρθρωση των συστημάτων και υποσυστημάτων στον κόσμο μας, φωτίζουν υπερβολικά τα γεγονότα. Έτσι αναβαθμίζεται (πολλές φορές υπερβολικά) η σημασία που μπορεί να έχουν και μικρά ακόμη γεγονότα, στις λειτουργίες και την εξέλιξη των ιδίων των συστημάτων και υποσυστημάτων.

Η πληροφόρηση των πολιτών για τα γεγονότα, μαζί με τις ερμηνείες και τα σενάρια που διαμορφώνονται από τα ΜΜΕ και τα κέντρα μελετών, γίνεται σχεδόν άμεσα, αλληλένδετα γεγονότα αποκαλύπτονται και αναδεικνύονται, πολλά άλλα γεγονότα ήσσονος σημασίας είτε άσχετα μεταξύ τους συνδέονται, αποκτώντας βαρύτητα και ευνοώντας την τροφοδότηση των σεναρίων και επιτείνοντας τις καταστάσεις κρίσης. Οι πιέσεις προς τους πολιτικούς για να λάβουν αποφάσεις εντείνονται,  με αποτέλεσμα να επιταχύνεται η διαδικασία λήψης αποφάσεων, να προβάλλεται η απαίτηση για ανάληψη άμεσων ενεργειών για πρόληψη και κυρίως για διαχείριση των δυσμενών επιπτώσεων, ενός συστήματος παραγωγής κρίσεων (πολλές φορές πολύπλοκων και με κλιμάκωση μεγάλου εύρους).

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΛΛΑΔΟΣ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Εάν προσθέσουμε στις αρχικές συνθήκες και την καχυποψία που υπάρχει μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, για τις προθέσεις και τα σχέδια που κάνει η κάθε πλευρά για το άμεσο αλλά και το μεσο-μακροπρόθεσμο μέλλον, τότε έχουμε δημιουργήσει ένα εξαιρετικά ευάλωτο σε επιδράσεις περιβάλλον αρχικών συνθηκών, που ευνοεί την εμφάνιση του φαινομένου της πεταλούδας, για κάθε μικρό και ήσσονος σημασίας τυχαίο (και μη) γεγονός.

Τα γεγονότα κυριαρχούν, η σημασία τους διογκώνεται, νεοπλασίες δημιουργούνται επί τη βάσει των δυσνοήσεων και παρερμηνειών, και μαζί με την παραδοσιακή καχυποψία και τις θεωρίες συνομωσίας στις οποίες είμαστε επιρρεπείς στην περιοχή μας, δημιουργούμε μεγαλύτερο χάος και αδυναμία πρόβλεψης του μέλλοντος και συνακόλουθα αδυναμία διαμόρφωσης αξιόπιστης στρατηγικής και σχεδιασμού για αυτό.

Ότι και να συμβεί σήμερα που να αφορά τις δύο χώρες, εντάσσεται με τοξικότητα σε αυτό το πλαίσιο. Οι αρχικές συνθήκες καθίστανται ευμετάβλητες, ανάμεσα σε δύο λαούς που αδυνατούν να δουν ορθολογικά και χωρίς προκαταλήψεις τα γεγονότα, συνεπικουρούντων της προϊστορίας , των προκαταλήψεων και του συναισθηματικού χαρακτήρα τους, να τα αξιολογήσουν αντικειμενικά και να εκτιμήσουν δίκαια και με ακρίβεια την πραγματική τους σημασία.

Γι αυτόν τον λόγο, είναι ζωτικής σημασίας να προσπαθήσουμε να κάνουμε τις αρχικές συνθήκες λιγότερο ευπαθείς στην επίδραση του τυχαίου και του ήσσονος σημασίας γεγονότος, διακρίνοντάς τα από αυτά που είναι  πραγματικά σημαντικά και μείζονος σημασίας.

20 ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΡΑ ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ

Για το σκοπό αυτό έγιναν πολλές προσπάθειες βελτίωσης της αλληλοκατανόησης τόσο με μνημόνια, με πρωτόκολλα συνεργασίας, κοινές διακηρύξεις και Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, όσο και με άλλους, κάπως ιδιόμορφους και προσωποπαγείς τρόπους επικοινωνίας.

Κάποιοι πρωθυπουργοί και υπουργοί προσπάθησαν να μειώσουν το εύρος των διακυμάνσεων στις μεταξύ μας σχέσεις με χορούς και κουμπαριές, άλλοι με κατευνασμό και άλλοι (ακόμη χειρότερα), ανεχόμενοι και υποβαθμίζοντας τα γεγονότα, αδιαφορώντας για την πραγματική τους σημασία και τους συμβολισμούς.

Όλοι τους όμως σύντομα προσγειώθηκαν απότομα, όταν διαπίστωσαν ότι τίποτε δεν άλλαζε σημαντικά στην βασική αυτή μορφή των Ελληνοτουρκικών θεμάτων.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ “ΧΑΜΗΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ”

Παρ’ όλα αυτά τα αδιέξοδα προωθήθηκαν κάποιοι λιγότερο ανορθόδοξοι τρόποι, όπως η ανάπτυξη της διμερούς συνεργασίας σε τομείς «χαμηλής πολιτικής», στο εμπόριο, στο τουρισμό, πολιτισμό, αθλητισμό, στις κοινωνικές δράσεις και δράσεις αλληλεγγύης κλπ.

Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ένας μηχανισμός προώθησης και διάρθρωσης της συνεργασίας σε τομείς «χαμηλής πολιτικής», το Ανώτατο Συμβούλιο  Συνεργασίας (High Level Cooperation Council, HLCC) (14 Μαϊου 2010 η ιδρυτική σύνοδος στην Ελλάδα). Συμμετέχουν οι δύο Πρωθυπουργοί, οι ΥΠΕΞ  (ως συντονιστές) και οι αρμόδιοι υπουργοί και εκπρόσωποι των τομέων χαμηλής πολιτικής. Έγιναν μέχρι σήμερα τέσσερις συναντήσεις. Συνολικά όμως από το 1999 μέχρι και σήμερα, έχουν συμφωνηθεί να προωθηθούν τα παρακάτω:

• Διερευνητικές Επαφές – Συνομιλίες για την δυνατότητα διευθέτησης του ζητήματος της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας.
• Μείωση της έντασης, μέσω της σταδιακής υιοθέτησης Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (M.O.E.).
• Ομάδα Εργασίας για την διαδικασία προσέγγισης και σταθερής υποστήριξης της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας.
• Πρωτόκολλο περί τακτικών πολιτικών διαβουλεύσεων μεταξύ των ΥΠΕΞ.
• Κοινή Διακήρυξη για την άρση περιορισμών στην μεθοριακή διάβαση στις Καστανιές – Pazarkule.
• Κοινή Διακήρυξη για προώθηση της οικονομικής και επιχειρηματικής συνεργασίας των Υπουργείων Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας.
• Μνημόνιο Κατανόησης μεταξύ του Ελληνικού Οργανισμού Τυποποίησης (ΕΛΟΤ) και του Τουρκικού Οργανισμού Πιστοποίησης (TSE).
• Μνημόνιο Κατανόησης για προώθηση των Επενδύσεων μεταξύ του “Invest in Greece” και του Τουρκικού Φορέα Προώθησης Επενδύσεων (ISPAT).
• Μνημόνια Κατανόησης και Κοινές Διακηρύξεις σε θέματα Παιδείας, Πολιτισμού, Τουρισμού, Επιστημών και Τεχνολογίας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, Περιβάλλοντος, Υγείας, Αθλητισμού, Φυσικών πόρων, Ενέργειας, Κλιματικής Αλλαγής, και Δασών.
• Μνημόνιο Προθέσεων και Διακηρύξεις μεταξύ των Υπουργείων Υποδομών, Επικοινωνιών, Μεταφορών και Δικτύων για την Ανάπτυξη Σιδηροδρομικών και Συνδυασμένων Μεταφορών και των οδικών μεταφορών μεταξύ των δύο χωρών. Επίσης για τους τομείς της πληροφορικής, τεχνολογιών επικοινωνίας, των ταχυδρομικών υπηρεσιών
• Μνημόνιο Κατανόησης μεταξύ Οργανισμών Λιμένων Θεσσαλονίκης-Σμύρνης, Κοινή Δήλωση Συνεργασίας στον τομέα του Τουρισμού,
• Εξέταση της προοπτικής για ακτοπλοϊκή σύνδεση της Θεσσαλονίκης με τη Σμύρνη, και για κατασκευή υπερταχείας σιδηροδρομικής γραμμής, που θα συνδέει την Κωνσταντινούπολη με τη Θεσσαλονίκη και θα καταλήγει στην Ηγουμενίτσα.
• Κοινές Διακηρύξεις για κατάργηση της θεώρησης των τουρκικών ειδικών διαβατηρίων,  για ζητήματα Παράνομης Μετανάστευσης, Ασύλου, Οργανωμένου Εγκλήματος, Διακίνησης Ναρκωτικών και Προστασίας του Πολίτη.
• Πρωτόκολλο Συνεργασίας μεταξύ του Πρακτορείου Anadolu και του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων – Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ) καθώς και Συνεργασίας ΕΡΤ-TRT.
• Μνημόνιο Κατανόησης για την Συνεργασία μεταξύ της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών και της Ένωσης Τουρκικών Τραπεζών (Banks Association of Turkey).

ΜΕΤΡΑ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ (ΜΟΕ)

Έχοντας συμμετάσχει πολλές φορές ως μέλος αλλά και επικεφαλής επιτροπών (σε διμερές αλλά και διεθνές επίπεδο), για την διαπραγμάτευση “Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης” (ΜΟΕ) σε στρατιωτικό επίπεδο, μπορώ να πω με μεγάλη βεβαιότητα τα παρακάτω:

1. Τα ΜΟΕ που έχουν προταθεί (κάποια έχουν γίνει αποδεκτά, αλλά πολλά έχουν απορριφθεί και κάποια αποδυναμώθηκαν κατά την εφαρμογή τους ), είναι μέτρα τα οποία έχουν:

• ΘΕΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ:  Να κάνεις δηλαδή ενέργειες που να δομούν, να βελτιώνουν την εμπιστοσύνη.
• ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Να αποφεύγεις είτε να μην κάνεις ενέργειες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν, να παρερμηνευθούν είτε να δημιουργήσουν ανασφάλεια στον άλλο για τις προθέσεις σου και να βλάψουν την εμπιστοσύνη.
• ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Αφορούν διαδικασίες επικοινωνίας και ενημέρωσης,  διαδικασίες συνεννόησης για την διευθέτηση τυχαίων και απρόβλεπτων γεγονότων, διαδικαστικών προβλημάτων κλπ.
• ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ – ΜΕΤΡΑ ΚΑΛΗΣ ΘΕΛΗΣΗΣ: Αυτά είναι συμφωνίες για ανταλλαγή επισκέψεων σχολών και αποστολών, για εκπαιδευτικά σεμινάρια και αθλητικούς αγώνες μεταξύ στρατιωτικών σχολών και άλλες εθιμοτυπικού χαρακτήρα εκδηλώσεις. Περιλαμβάνουν επίσης και συμφωνίες για αποφυγή πτήσεων και ασκήσεων σε περιόδους εθνικών εορτών, μεγάλων θρησκευτικών εορτών κλπ.

2. Ο λόγος που απέτυχαν εν πολλοίς και αποτυγχάνουν τα ΜΟΕ, είναι ακριβώς ότι τα μέτρα ΑΡΝΗΤΙΚΟΥ χαρακτήρα, δημιουργούν πεδίο διεκδικήσεων από κάθε πλευρά όπως π.χ.:

• Να μην κάνουμε υποθαλάσσιες έρευνες στο Αιγαίο για υδρογονάνθρακες και οι δύο πλευρές, γεγονός που είναι ετεροβαρές και οπωσδήποτε εις βάρος μας.
• Να μην πετάνε τα πολεμικά αεροσκάφη και να μειωθούν οι περιπολίες πλοίων πέραν του 25ου μεσημβρινού, επίσης εις βάρος μας.
• Να μην έρχονται τα τουρκικά πλοία στα διεθνή ύδατα των προσβάσεις κόλπων (όπως π.χ. ο Σαρωνικός, ο Θερμαϊκός, στο Ιόνιο κλπ), σε περιοχές δηλαδή που δεν εντάσσονται στα φυσιολογικά δρομολόγια εισόδου και εξόδου των Τουρκικών πλοίων από το Αιγαίο. Αυτό εκλαμβάνεται από την Τουρκία ότι είναι εις βάρος της, αφού περιορίζεται το δικαίωμα πλου σε διεθνή ύδατα.
• Να μην κλείνουμε με NAVTEX μεγάλες και επί μακρόν περιοχές.

3. Όμως και τα μέτρα ΘΕΤΙΚΟΥ χαρακτήρα που κατά καιρούς επιδιώκουν, λειτουργούν ως πεδίο διεκδικήσεων εις βάρος μας (ίσο μοίρασμα με το πρόσχημα της καλής θέλησης), όπως π.χ.:

• Να αλλάξουμε τα βιβλία της ιστορίας,
• Να αποδεχθούμε να πετάνε χωρίς υποβολή από τα Τουρκικά αεροσκάφη σχεδίου πτήσεως εντός του FIR Αθηνών, με μόνη ενημέρωση την Νατοϊκή γενική ενημέρωση πτήσεων.
• Να αποδεχθούμε να πετάνε τα αεροσκάφη άοπλα (ενώ αυτοί παραβιάζουν τον εναέριο χώρο), κλπ.

4. Τα πλέον ανώδυνα ( και αυτά όμως εάν δεν σχεδιασθούν και αξιολογηθούν σωστά και δεν τηρηθούν με συνέπεια, μπορεί να δημιουργήσουν ανασφάλεια), είναι τα ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΑ μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης, όπως π.χ.

• Το κόκκινο τηλέφωνο με δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των δύο πρωθυπουργών
• Η δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας των δύο αρχηγών των Ε.Δ.
• Η επικοινωνία μεταξύ συγκεκριμένων επιτελείων για διευκρινίσεις και αποφυγή παρανοήσεων και παρερμηνειών και για την διευθέτηση συνοριακών ζητημάτων.
• Η αποστολή παρατηρητών για την διαφάνεια και την άρση της καχυποψίας, σε υποθέσεις που αφορούν και τις δύο πλευρές, κλπ.

5. Προσπάθειες δημιουργίας, επιβεβαίωσης αλλά και ελέγχου του βαθμού εφαρμογής των ΜΟΕ έχουν γίνει πολλές σε διμερές επίπεδο, αλλά και με την αδύναμη διαμεσολάβηση του ΝΑΤΟ επίσης. Δεν έχει αξιολογηθεί όμως πλήρως η αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών, γι αυτό και συνεχίζονται να προβάλλονται ως σημαντικά βήματα προόδου σε κάθε συνάντηση.

“ΜΕΤΡΑ ΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΧΥΠΟΨΙΑΣ”

1. Τα ΘΕΤΙΚΑ μέτρα καθώς και ο ΟΔΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ που εξαγγέλθηκαν στην τελευταία συνάντηση των δύο ηγετών, αλλά και ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ που εξετάζεται τελευταία, είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσουν σε άνοιγμα της ατζέντας και διεύρυνση των διεκδικήσεων από την Τουρκία, με το επιχείρημα του ίσου μοιράσματος και το πρόσχημα της καλής θέλησης όπως προαναφέραμε.
2. Για όλους τους παραπάνω λόγους πρότεινα όπως στρέψουμε την κύρια προσπάθεια μας στα διαδικαστικά Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας, σαν το πρώτο βήμα αποδυνάμωσης της κυριαρχίας των τυχαίων ή μη ήσσονος σημασίας γεγονότων στις σχέσεις των δύο λαών.
3. Αυτά αναφέρονται στην εγκαθίδρυση συγκεκριμένων, καλύτερα σχεδιασμένων και πιο αποτελεσματικών προβλέψεων διαδικαστικού (ΜΟΝΟ) χαρακτήρα.
4. Τα προτεινόμενα αυτά “Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας”, μπορούν να ενταχθούν στα “Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης “ (ΜΟΕ) (αν και δεν είναι ΜΟΕ αυτά καθ’ αυτά). Είναι το θεμέλιο για να προχωρήσουμε με διαφορετικό τρόπο και με περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από ότι στο παρελθόν.

Καταλήγοντας

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι αναγκαίο να ξεχωρίσουμε τα μέτρα που έχουν ήδη δοκιμασθεί, έχουν αξιολογηθεί και πραγματικά βελτιώνουν τις διμερείς σχέσεις των δύο χωρών, χωρίς να λειτουργούν παρελκυστικά σε βάρος μας.

Η συνεχής διεύρυνση της ατζέντας χωρίς αυτή τη προϋπόθεση, δεν βοηθάει στην βελτίωση των σχέσεων αλλά αντιθέτως αυξάνει το βαθμό έλλειψης εμπιστοσύνης στις σχέσεις των δύο χωρών.

Όσον αφορά τα στρατιωτικά ΜΟΕ, εξ αυτών εκείνα που έχουν αποδεχθεί περισσότερο εφικτά και αποτελεσματικά είναι όσα έχουν  διαδικαστικό χαρακτήρα  και τα οποία θεωρούμε περισσότερο ως “Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας” (ο όρος ΜΟΕ αναφέρεται σε κάτι πολύ ευρύτερο). Σκοπός τους είναι να βελτιώσουν την σταθερότητα στις διακυμάνσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων,  με μοναδικό σκοπό να μην επιτρέψουμε να κυριαρχούν τυχαία και μη γεγονότα, στο ήδη επισφαλές και απρόβλεπτο μέλλον μας.

*Ο Στέλιος Φενέκος είναι πρόεδρος της Κοινωνίας Αξιών